Orta Asya’da kurulan ilk Müslüman-Türk devleti Karahanlılardır. Karahanlılar Uygur Devleti’ni zayıflatıp dağılmaya yüz tuttuğu Dokuzuncu Yüzyıl ortasında Orta Asya’nın batı kısmında yaşıyorlardı. Başkentleri , şimdi haritadan silinmiş olan, Balasagun şehri idi. Doğudan batıya çok geniş bir sahaya yayılan Karahanlı Kağanlığı Doğu, Batı ve Merkez olmak üzere ç hakimiyet bölgesine ayrılmıştı. Sonraları şimdiki Doğu Türkistan’da bulunan Kaşgar şehrini devlet merkezi yaptılar.
İçerik Haritası
Karahanlılar
İlk defa karahanlı hükümdarlarından Bazır Hanîn oğlu Saturk Buğra Han, Onuncu yüzyılın ilk yarısında Müslümanlığı kabul etti ve bunu devletin resmi dini ilan etti. Eski tarihlerin bildirdiğine göre, Satuk Buğra Han ile birlikte ikiyüzbin çadır halkı daha İslam Dini’ne girmiştir ki bu aşağı yukarı bir milyon kişi eder. Böylece o çağda Orta Asya’da en kudretli Türk Devleti Müslüman olmuş oluyordu.
Karahanlılar bu tarihten sonra öbür Türk boyları da İslam birliğine sokmak üzere çalıştılar. Bunların zamanında bilhassa Kaşgar bölgesinde İslam Kültürü çok yoğun bir şekilde işlendi ve pek çok kıymetli eser meydana getirildi. Bu eserden biri Kaşgarlı Mahmud’un yazdığı Dîvânu Lugati’i-Türk tür. Türk lehçelerinin bir ansiklopedisi olan bu eser, Karahanlı Hakan Ailesinden olan Mahmud tarafından Arapça yazılmış ve Bağdat’ta Abbasi Halifesi’ne sunulmuştur(1077). O tarihlerde Türkler İslam Dünyası’na gün geçtikçe nüfuz kazanıyorlardı. Eski Türkler’in Dünya hakimiyeti ideali şimdi İslam ideoloisi ile birleşmiş ve Türkler’e yeni bir ufuk açmıştır. Öyle ki, Hazreti Muhammed’in Müslüman Araplara “ileride bu ümmetin efendisi Türkler olacaktır” dediği rivayetleri dolaşıyordu. Kaşgarlı Mahmut’un kitabında bu üstünlük havasına rastlıyoruz. Kitabın başlagıcında Cihan Hakimiyetini Tanrının Türklere verdiğini, Herkesin Türkler’e muhtaç olduğunu, bunun için Türkçe öğrenmek gerektiğini söylüyor. Yine bu devirde Karahanlılar’ın saray nazırı Yusuf Has Hacib tarafından yazılmış Kutadgu Bilig adlı manzum eser, özellikle devlet idaresi olacaklar için öğütler verir ki, o çağda hiçbir ülkede bu tip eser yazılmış değildir.
İlk Türk mutasavvıfı Hoca Ahmed Yesevi de Karahanlılar Devrinde yaşamıştır. Anadolu Türk evliyalarının çoğunun bu Ahmed Yesevi’nin yanında derviş olarak yetişip Horasan yoluyla Anadolu’ya geldiğine inanılır. Gerek Hoca Ahmed Yesevi, gerek diğer Türk mutasavvıfları Türkler arasında Türk Dili’ne dayanan bir Müslümanlığın kurulmasında pek bir büyük hizmetleri olmuştur.
Karahanlıar zamanında kendilerinden başka önce Gazneliler, sonra da Selçuklular büyük devlet kurmuşlardır. Karahanlılar bu iki devletle de münasebetleri olmuş, hatta kız alıp verme yoluyla Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu Sultan aileleri arasında akrabalıklar doğmuştur. Mesela Gazneli Mahmud’un karısı Karahanlı İblig Han’ın kızı idi. Alp Arslan’ın eşlerinden Han Melik Şah Hatun ve Sultan Sancar’ın eşi Türkan Hatun birer Karahanlı prensesi idi.
Karahanlı Devleti Onüçüncü Yüyılzın ilk çeyreğe kadar yaşamış olmakla birlikte, bir taraftan Gazneli ve Selçukluların, bir taraftan Karahıtaylar ve Harezmşahlar’ın baskılarıyla kuvvetlerini kaybetmişler ve başkalarına bağlı birer beylik durumuna düşmüşlerdi. Nihayet Moğol İstilası bütün diğer Türk devletleri gibi onların da son kalıntılarını ortadan kaldırdı.
Erol Güngör, Tarihte Türkler, s.70, ötüken, İstanbul, 1990
